حکمت : 147 - ارزش دانش و دانش طلبی
ترجمه : علامه جعفری
وَ مِنْ کَلَامٍ لَهُ ( علیه السلام ) لِکُمَیْلِ بْنِ زِیَادٍ النَّخَعِیِّ قَالَ کُمَیْلُ بْنُ زِیَادٍ أَخَذَ بِیَدِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ( علیه السلام ) فَأَخْرَجَنِی إِلَى الْجَبَّانِ فَلَمَّا أَصْحَرَ تَنَفَّسَ الصُّعَدَاءَ ثُمَّ قَالَ :
یَا کُمَیْلَ بْنَ زِیَادٍ : إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ أَوْعِیَةٌ فَخَیْرُهَا أَوْعَاهَا فَاحْفَظْ عَنِّی مَا أَقُولُ لَکَ النَّاسُ ثَلَاثَةٌ فَعَالِمٌ رَبَّانِیٌّ وَ مُتَعَلِّمٌ عَلَى سَبِیلِ نَجَاةٍ وَ هَمَجٌ رَعَاعٌ أَتْبَاعُ کُلِّ نَاعِقٍ یَمِیلُونَ مَعَ کُلِّ رِیحٍ لَمْ یَسْتَضِیئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ وَ لَمْ یَلْجَئُوا إِلَى رُکْنٍ وَثِیقٍ یَا کُمَیْلُ الْعِلْمُ خَیْرٌ مِنَ الْمَالِ الْعِلْمُ یَحْرُسُکَ وَ أَنْتَ تَحْرُسُ الْمَالَ وَ الْمَالُ تَنْقُصُهُ النَّفَقَةُ وَ الْعِلْمُ یَزْکُوا عَلَى الْإِنْفَاقِ وَ صَنِیعُ الْمَالِ یَزُولُ بِزَوَالِهِ یَا کُمَیْلَ بْنَ زِیَادٍ مَعْرِفَةُ الْعِلْمِ دِینٌ یُدَانُ بِهِ ،
بِهِ یَکْسِبُ الْإِنْسَانُ الطَّاعَةَ فِی حَیَاتِهِ وَ جَمِیلَ الْأُحْدُوثَةِ بَعْدَ وَفَاتِهِ وَ الْعِلْمُ حَاکِمٌ وَ الْمَالُ مَحْکُومٌ عَلَیْهِ یَا کُمَیْلُ هَلَکَ خُزَّانُ الْأَمْوَالِ وَ هُمْ أَحْیَاءٌ وَ الْعُلَمَاءُ بَاقُونَ مَا بَقِیَ الدَّهْرُ أَعْیَانُهُمْ مَفْقُودَةٌ وَ أَمْثَالُهُمْ فِی الْقُلُوبِ مَوْجُودَةٌ هَا إِنَّ هَاهُنَا لَعِلْماً جَمّاً وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَى صَدْرِهِ لَوْ أَصَبْتُ لَهُ حَمَلَةً بَلَى أَصَبْتُ لَقِناً غَیْرَ مَأْمُونٍ عَلَیْهِ مُسْتَعْمِلًا آلَةَ الدِّینِ لِلدُّنْیَا وَ مُسْتَظْهِراً بِنِعَمِ اللَّهِ عَلَى عِبَادِهِ وَ بِحُجَجِهِ عَلَى أَوْلِیَائِهِ أَوْ مُنْقَاداً لِحَمَلَةِ الْحَقِّ لَا بَصِیرَةَ لَهُ فِی أَحْنَائِهِ یَنْقَدِحُ الشَّکُّ فِی قَلْبِهِ لِأَوَّلِ عَارِضٍ مِنْ شُبْهَةٍ أَلَا لَا ذَا وَ لَا ذَاکَ أَوْ مَنْهُوماً بِاللَّذَّةِ سَلِسَ الْقِیَادِ لِلشَّهْوَةِ أَوْ مُغْرَماً بِالْجَمْعِ وَ الِادِّخَارِ لَیْسَا مِنْ رُعَاةِ الدِّینِ فِی شَیْءٍ أَقْرَبُ شَیْءٍ شَبَهاً بِهِمَا الْأَنْعَامُ السَّائِمَةُ کَذَلِکَ یَمُوتُ الْعِلْمُ بِمَوْتِ حَامِلِیهِ اللَّهُمَّ بَلَى لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ لِلَّهِ بِحُجَّةٍ إِمَّا ظَاهِراً مَشْهُوراً وَ إِمَّا خَائِفاً مَغْمُوراً لِئَلَّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَ بَیِّنَاتُهُ وَ کَمْ ذَا وَ أَیْنَ أُولَئِکَ ،
أُولَئِکَ وَ اللَّهِ الْأَقَلُّونَ عَدَداً وَ الْأَعْظَمُونَ عِنْدَ اللَّهِ قَدْراً یَحْفَظُ اللَّهُ بِهِمْ حُجَجَهُ وَ بَیِّنَاتِهِ حَتَّى یُودِعُوهَا نُظَرَاءَهُمْ وَ یَزْرَعُوهَا فِی قُلُوبِ أَشْبَاهِهِمْ هَجَمَ بِهِمُ الْعِلْمُ عَلَى حَقِیقَةِ الْبَصِیرَةِ وَ بَاشَرُوا رُوحَ الْیَقِینِ وَ اسْتَلَانُوا مَا اسْتَوْعَرَهُ الْمُتْرَفُونَ وَ أَنِسُوا بِمَا اسْتَوْحَشَ مِنْهُ الْجَاهِلُونَ وَ صَحِبُوا الدُّنْیَا بِأَبْدَانٍ أَرْوَاحُهَا مُعَلَّقَةٌ بِالْمَحَلِّ الْأَعْلَى أُولَئِکَ خُلَفَاءُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ الدُّعَاةُ إِلَى دِینِهِ آهِ آهِ شَوْقاً إِلَى رُؤْیَتِهِمْ انْصَرِفْ یَا کُمَیْلُ إِذَا شِئْتَ .
سخنی است از آن حضرت به (کمیل بن زیاد نخعی): کمیل بن زیاد می گوید: امیرالمومنین علی بن ابیطالب (علیه السلام) دستم را گرفت و مرا به طرف جبان بیرون برد. پس هنگامی که به بیابان رسید، نفسی (آهی) طولانی از سینه برآورد و فرمود: ای کمیل بن زیاد، این دل ها ظرف هایی است و بهترین آنها با گنجایش ترین آنها است. پس به یاد دار از من آنچه را که به تو می گویم: مردم بر سه صنفند: عالمی ربانی و آموزنده ای در راه نجات و فرومایگانی بی خرد و بی هویت که دنباله رو هر نعره زننده ای می روند، با هر بادی در حرکتند، از نور علم روشنی نیندوخته اند و به یک رکن مورد اطمینان تکیه نکرده اند. یا کمیل، علم بهتر از مال است، علم تو را حفظ کند و تو مال را حراست کنی. مال را خرج کردن رو به تمامی می برد و علم با انفاق و تعمیمش افزوده می گردد. آنچه که از مال ساخته است با رفتن مال از بین می رود. ای کمیل بن زیاد، به دست آوردن و شناخت علم، دینست که باید آن را پذیرفت و به وسیله علم است که انسان در طول زندگانی اطاعت خداوندی را و برای پس از مرگ نیکنامی را می اندوزد. علم حاکم است و مال محکوم.
ای کمیل، گنجینه داران اموال مرده اند در حالی که هنوز زنده اند و دانشمندان مادامی که روزگار باقی است، پایدارند. بدن های جسمانی آنان از عرصه زندگی گم شده و تجلیات آنان در دل ها موجود است. اینست، در این جا علمی است انبوه، اگر کسی برای فراگیری آن می یافتم (و اشاره فرمود به سینه مبارکش). بلی شخصی باهوش را پیدا کردم که مورد اطمینان به علم نبود، آلت دین را برای دنیا به کار می برد و با نعمتهای خداوندی و دلایل الهی اولیایش بر بندگان او خودنمایی می کرد. یا کسی بود که مطیع حاملان حق بود ولی در جوانب گوناگون آن بصیرتی نداشت، لذا با اولین رویداد شبهه، شک در دلش سر می کشید. آگاه باش که نه این درخور است و نه آن. یا مشتاق لذت را دیدم که افسارش برای شهوت روان بود یا علاقه شدید به جمع کردن و ذخیره نمودن داشت. اینان به هیچ وجه از مراعات کنندگان دین نبودند، نزدیکترین اشیاء به آنان چارپایان چرنده بود. بدینسان، علم با مردن حاملش از بین می رود.
بلی، روی زمین از انسانی که با ارائه حجت استقامت برای خدا دارد، خالی نمی ماند. یا در میان مردم ظاهر و مشهور است و یا در حال بیم و پنهان، تا حجتهای خداوندی و دلایل روشن او باطل نگردد. عدد اینان چند است و کجا هستند؟ سوگند به خدا، آنان از نظر شمارش در اقلیتند و از دیدگاه شان و ارزش در نزد خدا باعظمت ترند. خداوند به وسیله آن بزرگان حجتها و دلایل خود را حفظ می کند تا آنها را به امثال خود تحویل دهند و در دل های اشباه خودشان بکارند. علم با حقیقت بینایی به آنان روی آورد و آنان با روح یقین با آن ارتباط برقرار نمودند و آنچه که خودکامگان مشکل دیده اند، برای آنان آسان بوده و با آنچه نادانان از آن وحشت کرده اند، انس و الفت گرفتند و با این دنیا با بدن هایشان ارتباط برقرار کردند در حالی که ارواح آنان از محل اعلا آویزان است. آنان هستند جانشیان خداوندی در روی زمین و دعوت کنندگان به دینش. آه، آه چه اشتیاقی به دیدار آنان دارم. حال، ای کمیل اگر می خواهی، برگرد .